افزایش جمعیت و توجه روزافزون جوامع جهانی به فواید پروتئین آبزیان، از یک سوی و کاهش نسبی محصولات آبزی حاصل از ماهیگیری، از سوی دیگر، آبزی‌پروری را به صنعتی پویا تبدیل کرده، به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۶ این صنعت با تولید ۸۰ میلیون تن تقریباً نیمی از محصولات شیلاتی را به خود اختصاص داده است (فائو، ۲۰۱۸). با این¬حال، تداوم و ثبات صنعت آبزی‌پروری با چالش‌های متعددی روبه¬رو شده که از مهم¬ترین آنها تأمین لارو و بچه¬ماهیان با کیفیت بالا برای پاسخگویی به نیاز روزافزون این صنعت است. تلفات زیاد در هنگام تولید لارو و کیفیت متغیر بچه¬ماهیان، به¬ویژه در ماهیان دریایی، همچنان از مشکلات صنعت آبزی¬پروری محسوب می¬شود. عوامل محیطی و تغذیه¬ای کنترل¬ناپذیر و ناشناخته در مدت پرورش لارو ماهیان و نبود شاخص¬های پیش‌بینی¬پذیر کیفیت فنوتیپی و عملکردی لاروها در مراحل اولیه رشد، در تأمین مطمئن بچه¬ماهیان با کیفیت بالا مؤثر هستند، از این¬رو پژوهش در این حوزه¬ها به توسعه آبزی¬پروری پایدار کمک شایانی می¬کند.
کتاب «عوامل موفقیت تولید لارو ماهی» از معدود منابع علمی به¬روز و مهم در زمینه پژوهش‌های انجام¬شده درباره تولید لاروها و بچه¬ماهیان با کیفیت بالا، به¬ویژه ماهیان دریایی است. مطالب این کتاب با موضوع کیفیت سلول¬های جنسی و مدیریت مولدین به¬عنوان اولین حلقه زنجیره تولید لارو با کیفیت بالا شروع می¬شود. رفتار تغذیه¬ای، فیزیولوژی دستگاه گوارش، تغذیه و فرمولاسیون خوراک لارو ماهیان فصل¬های دیگر این کتاب هستند که داده¬های به¬روز مربوط به نیازهای غذایی لارو ماهیان با توجه به تکامل دستگاه گوارش را ارائه کردند. ناهنجاری¬های اسکلتی لارو ماهیان فصل¬های بعدی کتاب هستند که به فرایند، انواع و علت¬های این ناهنجاری¬ها در لارو ماهیان پرورشی پرداخته است. میکروب¬شناسی و ایمنی¬شناسی از مباحث مهم پرورش لارو ماهیان هستند که در فصل هشتم کتاب به آنها پرداخته شده است. نشانگرهای کیفیت لارو و بچه¬ماهیان دریایی در فصل بعدی کتاب معرفی شده‌اند که در شناسایی زودهنگام کیفیت این ماهیان قابل¬استفاده هستند.
این کتاب به¬عنوان کتاب درسی برای دانشجویان رشته¬های شیلات و بهداشت و بیماری¬های آبزیان در مقاطع تحصیلات تکمیلی در دانشگاه¬ها و مراکز آموزش عالی و برای علاقه‌مندان به تکثیر و تولید لارو ماهیان، به¬خصوص ماهیان دریایی، قابل¬استفاده است. با وجود تلاش و دقت در ترجمه این کتاب ارزشمند، کتاب حاضر خالی از اشتباه نیست که امیدواریم خوانندگان محترم کتاب، ما را از نظرات و پیشنهادات خود برای رفع نقایص بهره¬مند کنند.

دکتر علی طاهری میرقائد

شرایط اقلیمی، کمبود توزیع نامتوازن بارش موجب ایجاد شرایط خاصی در ایران شده و کشور را در زمره کشورهای کم‌آب و نیمه‌خشک قرار داده است. از طرفی دیگر در سال‌های اخیر، رشد روزافزون جمعیت و تغییرات ناشی از بهبود الگوهای زندگی و توسعه صنعت و کشاورزی، مدیران، برنامه‌ریزان و متخصصان بخش آب را ملزم به توجه به سامانه‌های منابع آب به‌ویژه سامانه مخازن نموده است. مخازن از مهم‌ترین تأسیسات زیربنایی کشور به‌شمار می‌روند و احداث این نوع تأسیسات اغلب نیازمند سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی است. تنها راه موجود به‌منظور دست‌یابی به بازده اقتصادی مطلوب و بهره بردن از سرمایه‌گذاری‌های انجام شده برای چنین تأسیساتی، استفاده از روش‌های کارآمد علمی و منطقی می‌باشد. در گزارشات و مطالعات مختلفی به‌طور پراکنده به چگونگی طراحی مخازن و همین‌طور بهره‌برداری از آنها به‌منظور تأمین اهداف مختلف اشاره شده است، اما دسترسی به مرجعی مناسب به‌منظور آشنایی مخاطبان به‌طور جامع با جزئیات و جنبه‌های مختلف طراحی و بهره‌برداری از مخازن امری ضروری است. در نتیجه در کتاب طراحی و بهره‌برداری از سامانه مخازن، سعی شده است تا با تمرکز بر جنبه‌های مختلف طراحی مخازن و همین‌طور بهره‌برداری از آنها، با جزئیات بیش‌تری به مباحث مربوطه پرداخته شود. در این راستا، کتاب حاضر در قالب ۱۴ فصل تدوین شده است. در فصل اول کلیاتی از چرخه آب و وضعیت منابع و مصارف آب در جهان و ایران ارائه می‌شوند. در فصل دوم، مفاهیم پایه و اساسی مطرح در بحث سامانه‌های منابع آب معرفی می‌شوند. فصل سوم به‌طور کامل به سد و تأسیسات وابسته به آن در قالب هدف‌های احداث سد، انواع مختلف سد و سازه‌های وابسته می‌پردازد. در فصل چهارم مطالعات سیلاب طراحی سامانه مخازن مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. در فصل پنجم به عوامل و مراحل اجرایی ساخت و بهره‌برداری از مخازن با جزئیات اشاره می‌شود. فصل ششم به اقتصاد مهندسی سامانه مخازن می‌پردازد و در آن مفاهیم اولیه در اقتصاد مهندسی ارائه می‌شوند. در ادامه با ارائه روابط مختلف موجود در اقتصاد جزئیات بیشتری مورد بررسی قرار خواهد گرفت. فصل هفتم متمرکز بر برنامه‌ریزی و کنترل مدیریت اجرای پروژه می‌باشد و در آن به روش‌های مختلف به‌کار گرفته شده در برنامه‌ریزی و کنترل پروژه پرداخته خواهد شد. فصل هشتم تحت عنوان مدل‌سازی سامانه مخازن، به مدل‌سازی، شبیه‌سازی و بهینه‌سازی سامانه‌های تک‌مخزنه و چندمخزنه می‌پردازد و در ادامه مدل‌های بهره‌برداری تلفیقی از مخزن و آبخوان مورد بحث قرار می‌گیرند. روش‌های مختلف طراحی حجم سامانه مخازن و روش‌های بهره‌برداری از سامانه مخازن نیز به‌ترتیب در فصل‌های نهم و دهم ارائه می‌شوند. در فصل یازدهم به ارزیابی اثرات زیست‌محیطی احداث سامانه مخازن قبل و بعد از بهره‌برداری از آنها پرداخته می‌شود. فصل دوازدهم متمرکز بر بررسی متغیرهای کیفی آب در سامانه مخزن می‌باشد و در این فصل تعاریف اولیه از متغیرهای کیفی ارائه می‌شوند. در فصل سیزدهم مدیریت کیفی آب در سامانه‌های تک‌مخزنه و چندمخزنه مورد بررسی قرار می‌گیرد. در نهایت در فصل چهاردهم با ارائه مفاهیم اولیه و روابط ریاضی به بحث شبیه‌سازی لایه‌بندی حرارتی در سامانه مخازن، پرداخته می‌شود.
امید است تالیف این کتاب، گامی مؤثر در ایجاد افق‌های جدید نظری، فکری، پژوهشی، عملیاتی و اجرایی برای تمامی اساتید، دانشجویان، بهره‌برداران و مدیران باشد. در خاتمه از خوانندگان عزیز و دانش‌پژوهان گرامی خواهشمند است، با ارائه پیشنهاد‌ها و انتقاد‌های خود، زمینه را برای بهبود کمی و کیفی کتاب حاضر در چاپ‌های آتی فراهم کنند. در پایان نویسندگان کتاب از حمایت‌های صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور (INSF) که با انجام حمایت‌های مالی سهم بسزایی در پیش‌برد این کتاب داشته‌اند، قدردانی می‌نمایند.

امید بزرگ‌حداد، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران
مهری عبدی دهکردی، دانشجوی دکتری مهندسی منابع آب دانشگاه تهران
سحر محمد‌آذری، دانشجوی دکتری مهندسی منابع آب دانشگاه تهران

بتن مسلح از متداول‌ترین مصالح برای ساخت سازه‌ها در جهان محسوب می‌شود. این سازه‌ها شامل گستره وسیعی از ساختمان‌های مسکونی کوچک تا برج‌های بلند، پل‌ها، سازه‌های صنعتی و نفتی و پتروشیمی بندرها، سازه‌های دریایی، سدها و کانال‌های انتقال آب، تصفیه‌خانه‌های فاضلاب، آب‌شیرین‌کن‌ها، کولینگتاورها و … است.
بتن مسلح از دو عنصر اصلی بتن و میلگردهای مسلح‌کننده یا آرماتور تشکیل می‌شود. در سال‌های اخیر پیشرفت‌های فراوانی در بهبود کیفیت بتن به‌دست آمده است و هر سال مواد و روش‌های جدیدی برای افزایش کیفیت و دوام بتن ارائه می‌شود.
در سال‌های اولیه شاهد بهبود کیفیت مصالح فولادی میلگردهای مسلح‌کننده بتن از نظر ساخت و شکل ظاهری و همچنین مشخصات مکانیکی بودیم؛ ولی در سال‌های گذشته پیشرفت‌های کمتری در مشخصات آرماتورهای فولادی اتفاق افتاده است. با این‌حال محققان کشورهای مختلف برای یافتن مصالح دیگری به‌عنوان میلگردهای مسلح‌کننده بتن تلاش‌های بسیاری کرده‌اند. هم‌اکنون یکی از مناسب‌ترین مصالح برای ساخت میلگردهای مسلح‌کننده بتن، کامپوزیت‌های FRP است.
در کتاب حاضر تلاش می‌کنیم که مهم‌ترین اطلاعات مورد نیاز در زمینه شناخت این نوع مصالح، استانداردها و تست‌های آن و نیز نحوه کاربرد آن در ساخت سازه‌ها را به همراه محاسبات سازه‌ای به‌صورت یکجا به علاقه‌مندان ارائه کنیم. این کتاب که به همت آقای پرفسور نانی و همکاران ایشان تهیه شده، در حال حاضر یکی از بهترین منابع موجود در این زمینه است.
گروه ترجمه امیدوار است ارائه این کتاب به زبان فارسی قدمی پیشرو در دانش فنی کاربرد میلگردهای کامپوزیت FRP در سازه‌های بتنی در ایران باشد.
بی‌شک هیچ اثری خالی از نقص نیست لطفاً در صورتی که خطایی مشاهده کردید و یا اگر پیشنهادی داشتید، پیغام خود را به آدرس زیر ارسال کنید:

«amirh.mohammadi@ut.ac.ir»

ماهیان خاویاری گروهی از ماهیان هستند که از نظر فیلوژنتیکی به ماهیان باستانی و اجدادی تعلق دارند و میلیون‌ها سال قبل از ماهیان استخوانی عالی انشقاق پیدا کرده‌اند. تاکنون ۲۵ گونه از این ماهیان در دنیا شناسایی شده‌اند. برخی از ویژگی‌های ماهیان خاویاری آنها را به مدل آزمایشگاهی عالی برای مطالعات زیستی تبدیل کرده است. علاوه بر این، از منظر تولید پروتئین و محصولات آبزی، ماهیان خاویاری با داشتن گوشت مرغوب و خاویار ارزشمند از دیرباز مورد توجه کشورهای دارای این ذخایر ارزشمند بوده‌اند. از زیستگاه‌هایی که چندین گونه ماهی خاویاری در آنجا زندگی می‌کنند، دریای خزر است که به علل مختلف از جمله صید بیش از حد، صید قاچاق، آلودگی، تخریب مکان‌های تولیدمثلی و غیره ذخایر آنها به‌شدت کاهش پیدا کرده است. برخی از گونه‌های این ماهیان در شرف انقراض هستند و تقریباً تمام گونه‌های این ماهیان در فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند. در دو دهه اخیر ذخایر ماهیان خاویاری در دریای خزر به‌شدت کاهش یافته است. طبق آمار رسمی شیلات ایران در سال ۱۳۹۵ میزان صید ماهیان خاویاری از دریای خزر ۲۳ تن گزارش شد (سالنامه شیلات ایران، ۱۳۹۱-۱۳۹۵). یکی از گزینه‌هایی که می‌تواند از فشار صید این ماهیان از ذخایر طبیعی بکاهد و پاسخگوی نیاز بازار از نظر گوشت و خاویار این ماهیان باشد، پرورش آنهاست. تولید جهانی پرورش ماهیان خاویاری در سال ۲۰۱۵ به بیش از ۱۰۲ هزار تن رسید (Fishsate, FAO). مهم‌ترین کشورهای پرورش‌دهنده این ماهیان چین، روسیه، ایران، بلاروس، آرژانتین، اروگوئه، عربستان، فلسطین اشغالی، ارمنستان و ازبکستان و از کشورهای عضو اتحادیه اروپا، ایتالیا، آرژانتین، بلغارستان، اسپانیا، مصر، فرانسه و لهستان هستند (Fishsate, FAO). اگرچه نخستین تکثیر مصنوعی این ماهیان در ایران به سال ۱۳۱۰ در منطقه گیسوم استان گیلان و به‌منظور بازسازی ذخایر انجام شده است، ولی بحث پرورش این ماهیان در چند سال اخیر مورد توجه بوده و طبق آمار در دسترس میزان تولید ماهیان خاویاری از راه پرورش آنها در سال ۱۳۹۵ به ۲۱۴۶ تن رسیده است (سالنامه شیلات ایران، ۱۳۹۱-۱۳۹۵).
از گونه‌های اصلی ماهیان خاویاری در سطح دنیا، ماهی خاویاری سیبری است. ماهی خاویاری سیبری در رودخانه‌هایی که به‌سوی شمال سیبری جریان دارد، از رودخانه اوب در غرب تا رودخانه کولیما در شرق زندگی می‌کند. کتاب ماهیان خاویاری سیبری در دو جلد توسط نویسندگان نام‌آشنای این حوزه تدوین شده که جلد اول آن به زیست‌شناسی و جلد دوم به پرورش این ماهی اختصاص یافته است. در کتاب حاضر پس از بررسی ویژگی‌های اکولوژیکی ماهی خاویاری سیبری، شرح آناتومیکی این ماهی ارائه شده است. بخش زیادی از این کتاب به تکوین ماهی خاویاری سیبری اختصاص یافته است. اطلاعات جدید و دقیقی از تکوین اسکلت محوری ماهیان غضروفی استخوانی در فصل چهارم ارائه شده است. دو رویکرد متفاوت، در زمینه تعیین جنسیت ماهی خاویاری سیبری در فصل پنجم و ششم شرح داده شده است. تجزیه‌وتحلیل اجزای جابه‌جاشدنی رویکرد نسبتاً جدیدی است که در مطالعات فیلوژنی از آن بهره‌برداری می‌شود و در فصل هفتم این کتاب توضیح داده شده است. شرح جنین‌زایی ماهی خاویاری سیبری در فصل هشتم ارائه شده است. رفتار ماهی خاویاری سیبری در مراحل اولیه زندگی و ویژگی‌های شنای این ماهی به‌ترتیب در فصل دهم و دوازدهم شرح داده شده است. در فصل دهم و یازدهم به‌ترتیب به سیستم بویایی و چشایی و نیازمندی‌های غذایی ماهی خاویاری سیبری پرداخته شده است. بخش دوم کتاب به زیست‌شناسی و فیزیولوژی تولیدمثل، از جمله نوروهورمون‌ها سیستم هیپوتالاموسی- هیپوفیزی و بافت‌شناسی و فراساختار تخمک‌زایی و ویژگی‌های اسپرم، استروئیدهای غدد جنسی و مشخصات هورمون‌های استروئیدی پس از تحریک هورمونی ماهی خاویاری سیبری اختصاص دارد. در بخش سوم مباحث اکوفیزیولوژیکی در زمینه سازگاری ماهی خاویاری سیبری به محیط مطرح شده است. در بخش آخر، به برخی روش‌های خاص آزمایشگاهی اشاره شده است.
این کتاب برای استادان و دانشجویان شیلات و علوم زیستی، پژوهشگران و علاقه‌مندان به ماهیان خاویاری به‌و‌یژه ماهی خاویاری سیبری حاوی اطلاعات ارزشمندی است. امیدواریم ترجمه این کتاب کمکی برای پیشرفت صنعت تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری در کشور باشد. با وجود تلاش فراوان برای ترجمه دقیق، کتاب حاضر خالی از اشکال نخواهد بود که امیدواریم خوانندگان محترم کتاب ما را از نظرات و پیشنهادات خود در جهت رفع نقایص بهره‌مند کنند.

دکتر علی طاهری میرقائد

کتاب راهنمای کاربردی آزمایش‌های تغذیه طیور اطلاعاتی جامع درخصوص طرح آزمایش، ماهیت و ویژگی‌های جیره‌های آزمایشی، تعیین ارزش غذایی و بهترین شیوه گزارش نتایج پژوهش را در اختیار خواننده می‌گذارد. به عبارت دیگر، این کتاب از تدوین فرضیه تحقیق و جمع‌آوری داده‌ها تا گزارش نهایی را پوشش می‌دهد.

رویکرد اکثر تحقیقات مربوط به حل قضایا در رشته‌ها و گرایش‌های متنوع علوم انسانی از طریق دانش نظری است. در این رویکرد، تحقیق با طرح سوال آغاز می‌شود و با فرایندی پیچیده به پایان می‌رسد که شامل ساختن فرضیات، ساختن مدل‌های تحلیلی، مشاهده و قیاس، تحلیل اطلاعات و نتیجه‌گیری است. اگرچه ممکن است در این فرایند در میان رشته‌های مختلف تغییراتی مشاهده شود، در اصول و قواعد یا در خط‌مشی‌های روش‌شناختی، تفاوت‌های چندانی میان آنها وجود ندارد. مواد تحقیق در رشته‌های علوم انسانی به لحاظ ماهیت این علوم، اغلب از نوع داده‌های کیفی است و تحلیل داده‌های کیفی نیز با روش‌های مخصوص به خود مانند قیاس، استقرا، قانون علیت یا قواعدی که در علم منطق وجود دارد صورت می‌پذیرد. آنچه نتایج تحلیلی داده‌های کیفی تحقیقات علوم انسانی را با انتقاد مواجه می‌سازد اعتباری بودن نتایج و گاهی عدم ثبات و استحکام نتایج حاصله است که ممکن است با تأثیر شرایط زمان و مکان یا تحت تأثیر اندیشه‌های تولیدکنندگان آنها، دچار سوگیری و خدشه‌های احتمالی شود. اگرچه اصول و قواعد ویژه برای استانداردسازی رویکردهای این‌گونه تحقیقات وجود دارند و تلاش می‌کنند حتی تحقیقات نظری را با داده‌های کیفی آن، چنان قانونمند کنند که هم به لحاظ روش (مانند روش‌های جمع‌آوری داده و روش‌های طبقه‌بندی) و هم به لحاظ قاعده تحلیل، از ضوابط و استانداردهای معینی استفاده کنند، تجارب نشان می‌دهد که این قواعد به دلیل سختی و ابهام در کاربرد آن کمتر به‌کار گرفته می‌شوند.
در مقابل روش‌های تحقیق نظری، روش‌های تحقیق کمّی (آماری - ریاضی) قرار دارند. روش‌های تحقیق یا تحلیل کمّی روش‌هایی هستند که داده‌های آن از نوع قابل سنجش و مقداری‌اند و از آنجا که در تحلیل آن مقادیر، از روابط و مدل‌های آماری مبتنی بر قواعد و اصول ریاضی، به کار گرفته می‌شوند، نتایج حاصل از آنها نیز (با صدها بار تجربه و تکرار) نتایج ثابت تلقی می‌شوند. روش‌های آماری نیز مانند سایر روش‌ها، دارای ضوابط و استانداردهای معینی است و در جایگاه واقعی خودش (رشته‌های غیر علوم انسانی) دارای کاربردهای بسیار وسیع و سوابق استفاده بسیار طولانی است. اصولاً امروزه در روش تحقیق و تحلیل هیچ‌کدام از رشته‌های علمی بدون استفاده وسیع از روش‌های آماری کار خود را پیش نمی‌برند. روش‌های تحلیل کمّی آن‌چنان گسترش یافته‌اند که افزون بر تمام عرصه‌های رشته‌های فنی و تجربی، بعضی عرصه‌های تحقیقاتی رشته‌ها و گرایش‌های علوم انسانی را نیز تحت تأثیر خود قرار داده‌اند. در اینجا هدف، مقایسه، نقد یا تأکید بر مزیت روش‌ها بر یکدیگر نیست، بلکه نوشته حاضر درصدد آن است تا توانایی‌های روش‌های تحقیق و تحلیل کمّی را که متأسفانه در میان محققان و دانشجویان علوم انسانی طرفداران بسیار کمتری دارد بیان کند و به‌صورت کاربردی، زمینه‌های استفاده از آن روش‌ها را در حوزه‌های مختلف علوم انسانی فراهم سازد. آنچه در اینجا از آن به‌عنوان روش‌های تحقیق و تحلیل کمّی مطرح است، به مجموعه‌ای از رویکردهای تحقیقی و تحلیلی برای حل مسئله اطلاق می‌شود که جزو مباحث آمار استنباطی است و مبانی آنها را هم از نظر تئوری و هم از نظر روش‌شناسی عملی، یک سری قواعد استاندارد آماری تشکیل می‌دهند که هرکدام با شروطی ویژه و برای داده‌ای ویژه و برای هدفی ویژه به کار گرفته می‌شوند. بدیهی است هر نوع داده‌ای قابلیت کاربرد هر نوع روش آماری را ندارد و در اینجا نیز بر اساس رویکرد تحقیق، نوع سؤال تحقیق، ویژگی‌های داده‌های در دسترس و تجارب محقق، ممکن است روش‌های متنوعی به کار گرفته شوند. برای داده‌هایی که از نوع کمّی و مقداری‌اند روش‌های آنالیز بسیار متنوعی در سطوح مقدماتی تا پیشرفته وجود دارد که در طول سال‌های بسیار متمادی در حوزه‌های مختلف دانش به‌خصوص در دانش آمار و ریاضی تکامل یافته‌اند و اکنون می‌توان آنها را با دقت و صحت بسیار بالایی در رویکردهای تحقیقاتی مورد نظر به کار گرفت. اما جایی‌که داده‌ها مانند اکثر داده‌های علوم انسانی، از نوع کیفی‌اند، تعداد روش‌های آنالیز و به تبع آن روش‌های استنتاج و استنباط، بسیار محدودند و به‌کارگیری آنها نیز با پیچیدگی‌هایی همراه است. زیرا برخلاف روش‌های داده‌های کمّی که به لحاظ قابل اندازه‌گیری بودن مقادیر آنها، مسیرهای مستقیمی در پردازش، تحقیق و تحلیل آنها وجود دارد، برای داده‌های کیفی به لحاظ نبود معیارهای فوق، کاربرد این روش‌های شناخته‌شده امکان‌پذیر نیست، مگر اینکه مطابق قواعدی، ابتدا داده‌های کیفی به داده‌های کمّی تبدیل و سپس در آنالیزهای مورد نظر شرکت داده شوند. گرچه، همان‌گونه که خواهیم دید کاربرد روش‌های آماری حتی در داده‌های کمّی نیز دارای فرایندهای پیچیده‌ای است و به دانش تئوری و داشتن مهارت و قابلیت‌های عملی نیاز دارد، اما مشکل‌ترین بخش‌های آنالیزهای آماری را تبدیل داده‌های کیفی به داده‌های کمّی تشکیل می‌دهند. فرایند تبدیل داده مسیری طولانی است و پیش‌شرط‌های فراوان آن را، از جمله تسلط محقق بر موضوع تحقیق، آگاهی از قواعد سازمان‌دهی داده‌های کیفی و تسلط وی بر مفاهیم روش‌شناختی تحلیل‌های آماری، تشکیل می‌دهند. بنابراین می‌توان گفت که عمده خاصیت داده‌های علوم انسانی این است که آنها اغلب از نوع کیفی‌اند و پردازش داده‌های کیفی نیز در مسیرهایی متفاوت‌تر از پردازش‌های داده‌های کمّی انجام می‌گیرند.
باید اشاره کرد در ایران و به زبان فارسی، کتاب‌ها و منابع متعددی در زمینه روش‌های تحقیق در علوم انسانی گاهی به‌صورت تألیف اما اغلب به‌صورت ترجمه‌شده وجود دارند. بیشتر آنها در رشته یا گرایش مخصوصی از علوم انسانی مانند روان‌شناسی، علوم اجتماعی، اقتصاد و نظایر آن تهیه شده‌اند و بعضی نیز به‌صورت عام همه گرایش‌های علوم انسانی را پوشش می‌دهند. منابع نوع اول که برای گرایش ویژه‌ای تدوین یا ترجمه شده‌اند ضمن بیان ارزش‌ها و معرفی روش‌های تحقیق، از جمله روش‌های تحقیق آماری، خوانندگان خود را با آن دسته از روش‌های آماری که امکان کاربرد آن در آن رشته وجود دارد آشنا می‌کنند. همه آنها به چند روش محدود که اغلب نیز جزء روش‌های ساده و مقدماتی‌اند بسنده می‌کنند. در اینجا استثنا نیز وجود دارد، مانند اینکه بعضی رشته‌ها مانند روان‌شناسی و اقتصاد از روش‌هایی استفاده می‌کنند که با اندک تغییراتی به‌عنوان روش‌های مختص آن رشته‌ها درآمده‌اند، مانند روش‌های اقتصادسنجی که فقط در حوزه رشته اقتصاد، یا طرح‌های آزمایشی روانی که فقط در حوزه علوم روان‌شناسی و رفتاری کاربرد دارند. در منابع نوع دوم که همه کاربران علوم انسانی را مورد خطاب قرار می‌دهند، کمتر مطالبی در مورد روش‌های تحقیق و تحلیل آماری به چشم می‌خورد. در این‌گونه منابع به ارزش‌های روش‌های آماری اشاره گذرایی صورت می‌گیرد، بدون اینکه بتوانند قابلیت‌های مورد نیاز یا مهارت‌های ویژه‌ای را در به‌کارگیری روش‌ها، در خوانندگان خود ایجاد کرده باشند. باید این نکته را هم گفت که به‌جز چند رشته در مجموعه علوم انسانی (رشته اقتصاد و مدیریت و گرایش‌های مربوط به آنها از محدوده این بحث خارج‌اند)، اکثر دانشجویان علوم انسانی را کسانی تشکیل می‌دهند که با مباحث ریاضی و آمار ارتباط چندانی نداشته‌اند و اغلب نیز رغبت زیادی به این‌گونه مباحث از خود نشان نمی‌دهند. گرچه امروزه اکثر رشته‌های علوم انسانی در دانشگاه‌ها، واحدهای آموزشی با عناوین آمار ارائه می‌دهند، اما تأثیر آن در هدایت دانشجویان به سمت استفاده وسیع‌تر از این رویکردها در تحقیقات، چندان چشمگیر نبوده است. به نظر می‌رسد شاید یکی از دلایل عدم رغبت دانشجویان به رویکردهای تحقیقی آماری به ضعف‌های زمینه‌ای دانش پایه‌ای ریاضی دانشجویان علوم انسانی و همچنین به ضعف منابع مورداستفاده مربوط باشد. بعضی منابع اغلب مباحث آماری را بدون توجه به پیش‌زمینه‌های دانشجویان علوم انسانی به‌صورت فرمول‌های پیچیده‌ای مطرح می‌کنند، یا به مباحث مربوطه، آن‌چنان حالت انتزاعی می‌دهند که دانشجویان قادر نمی‌شوند از آن قواعد به‌صورت کاربردی برای حل مسائل خود بهره گیرند. متأسفانه برآیند این ضعف‌ها در روند تحلیل‌های دانشجویان علوم انسانی خود را به اشکال گوناگون نشان می‌دهد. تجارب نشان می‌دهد دانشجویانی که به‌ناچار باید در بخشی از کارهای تحقیقاتی خود از روش‌ها و تحلیل‌های آماری استفاده کنند، اغلب قابلیت‌های مناسبی را برای انجام آنالیزهای لازم از خود بروز نمی‌دهند و در اغلب موارد از همکاری مشاوران دیگر بدون اینکه خود در جریان مستقیم استدلال و استنباط قرار گیرند، بهره می‌برند. گرچه این نوع همکاری ظاهراً برای پیشبرد کارها مانعی ایجاد نمی‌کند، اما سودی نیز برای مجریان اصلی تحقیق ندارد، زیرا آنان به نتایجی دست می‌یابند که از فرایندهای تولید آن آگاهی ندارند، اما خوشبختانه و بدون هیچ قضاوتی، امروزه استفاده از روش‌های تحلیل آماری در میان دانشجویان علوم انسانی نیز طرفداران بی‌شماری پیدا کرده است. ممکن است این گرایش نوین، دلایل متعددی داشته باشد، از جمله یکی از آن دلایل که بسیار برانگیزاننده نیز هست به آگاهی‌های دانشجویان از مفاهیم تحقیقات میان‌رشته‌ای مربوط است و افق‌های جدیدی را با دانش تجربی وارد عرصه‌های علوم انسانی کرده است. این نوع تحقیقات که اغلب خدماتی را با ابزارها و فناوری‌های جدید در اختیار اهداف دانش‌های علوم انسانی قرار می‌دهند، اغلب در اکثر دانشگاه‌های معتبر جهان صورت می‌گیرند و نتایج آنها نیز در مجلات مربوطه منتشر می‌شوند. مفاهیم این تحقیقات و نتایج آن (به لحاظ روش تحقیق و روش تحلیل) با زبان توصیفی متعارف علوم انسانی بیان نمی‌شود، بلکه برای توجیه آن صرفاً از بخش اولیه مباحث علم آمار، تحت عنوان آمار توصیفی - که شامل روش‌های تلخیص و طبقهبندی دادهها و ارائه آنها در قالب جداول و نمودارهای آماری است - استفاده می‌کنند که فهم مطلب را آسان‌تر می‌کند. این نوع تمایل در محققان ایرانی بسیار خوشیمن است، اما متأسفانه در بعضی موارد نیز مشاهده می‌شود که محققان بدون درک درست از مفاهیم تئوریک و روند اجرای آنالیزهای آماری، از بروندادهای تولیدشده فقط برای تزیین نوشتههای خود سود می‌برند.
نوشتهای که از نظر خوانندگان می‌گذرد تلاشی است برای درک درست از مفاهیم تئوریک و روند اجرای آنالیزهای آماری، از بروندادهای تولیدشده به‌عنوان بخشی از مجموعه انتشاراتی که در مورد کاربرد تحلیل‌های آماری در رشته باستانشناسی و رشته‌های مرتبط با آن تهیه و تدوین شده است و هدف اصلی آن نیز گشودن پنجره‌های جدیدی در رویکردهای تحقیقی مسئلهبنیان است. این بار در این نوشته، مفاهیم، کاربردها و روش‌های اجرای آنالیزهای رگرسیون را که یکی از مهمترین تحلیل‌های آماری و اتفاقاً یکی از پرکاربردترین آنالیزها در گرایشهای مختلف باستانشناسی است به‌صورت عملیاتی در اختیار محققان باستانشناسی قرار می‌دهیم. انتخاب معادلات رگرسیون از میان بسیاری از معادلات دیگر در اینجا، از روی قصد و هدف معینی صورت گرفته است. اول اینکه آنالیزهای رگرسیون به‌صورت بسیار مفیدی در کشف روابط میان دادهها به‌کارگرفته می‌شوند؛ رویکردی که بیشتر تحقیقات میانرشتهای باستانشناسی با آن سروکار دارند. دوم، کاربرد آن ساده و دارای فرمول‌ها و قواعد بسیار پیچیده‌ای که گاهی سبب سختی کاربران می‌شود، نبوده و به‌طور نسبی فرایندهای استدلال و استنتاج آن دارای مسیری مستقیم و نسبتاً ساده است و سوم، برخلاف بسیاری از آنالیزهای چندمتغیری که حل معادلات آنها نیاز به آگاهی از بسیاری مفاهیم و تئوری‌های ریاضیاتی و روش‌های پیشزمینهای دارد، آنالیزهای رگرسیون کمتر به تئوری‌ها، روش‌ها و مباحث زمینهای احتیاج دارد و به همین ترتیب، تفسیر بروندادهای آن نیز تا حدودی دارای ساختار معین و مشخص است. آنچه در چند سطر بالا هم به آن اشاره کردیم «مسئله» از نظر این نوشته به آن دسته از مسائلی اطلاق می‌شود که نخست به‌صورت متعارف حل آنها با یکسری روش‌های قانونمند شناختهشده قابل حصول به نتیجه مشخص انجام می‌گیرد و نتایج حاصل اغلب به لحاظ استفاده از روش‌های استاندارد از نوع غیراعتباری بوده و به همین سبب دارای روایی، پایایی و شمولیت بیشتری هستند. دوم اینکه، در ورای این مسائل ممکن است الگوها، روابط یا متغیرهای پنهانی وجود داشته باشند که با روش‌های متعارف نظری، عقلی و فلسفی قابل کشف نباشند، زیرا آن الگوهای پنهان از طریق مشاهده، لمس و احساس و نظایر آن قابل درک نبوده و کشف آنها محتاج مجموعه‌ای فرایندهای گوناگون یا حل معادلات مختلف است. در اینجا منازعه بر سر اصول روششناسی حل مسائل نیست، زیرا در علوم گسترده امروزی هرکسی از روش‌های دلخواه و مناسب خود به این کار مبادرت می‌کند و در به‌کارگیری روش‌های خاص، هرکس به اندازه کافی حجت و دلیل علمی و منطقی دارد که روششناسی تحقیق خود را توجیه کند. همانطور که گفته شد تأکید اصلی این نوشته در روش‌های حل مسائلی است که دادههای آن مسئله را دادههایی از نوع اعداد ارقام یا اصطلاحاً دادههای کمی تشکیل می‌دهند و بدیهی است وقتی حجم انبوهی از اطلاعات ارقامی در اختیار باشند کشف اطلاعات یا الگوهای پنهان میان آنها صرفاً از طریق مشاهدات متعارف ممکن نخواهد بود، بلکه حل آنها از طریق ساختن مدل‌هایی که به آنها اصطلاحاً مدل‌های تصوری یا ادراکی گفته می‌شود امکانپذیر است. خوشبختانه به ویژگی‌های این مدل‌ها در این نوشته و در یک فرایند عملیاتی به‌کرات اشاره شده و توانایی آنها در امکان‌پذیر ساختن فهم درست از مسئله و روشن کردن ابعاد مختلف آن به‌خوبی مورد بحث قرار گرفته است. آنچه در این مقدمه کوتاه لازم است به آن اشاره شود و ضرورتاً متناسب با اهداف اصلی این نوشته هم باشد قدرت پیشبینی و پیشگویی بسیاری از آنالیزهای کمّی است که در ادامه فرایندهای حل مسئله، این توانایی را آشکار می‌سازند. همانگونه که مشخص است یکی از ویژگی‌های روش‌های علمی و تجربی، قدرت پیشبینی آن روشهاست که از طریق تحلیل یک رویداد، چگونگی رویدادهای آینده را هم پیشبینی می‌کند. گرچه این کار شاید در ظاهر ساده به نظر آید، اما اینکه اعتبار و صحت این پیشگویی از چه سطح اطمینانی برخوردار است، خود فرایند پیچیده‌ای دارد. اصولاً پیشبینی ایدهآل همه روش‌های علمی است و همه تمایل دارند از تجربه یک رویداد برای رویدادهای مشابه، الگوی منظمی را پیشبینی کنند. شاید در اینجا منازعه بر سر توانایی رویکردهای گوناگون در چگونگی پیشبینی، کار چندان آسانی نباشد، اما چالش بر سر میزان صحت پیشبینی مسئله، چندان مشکل به نظر نمی‌رسد، زیرا در جاییکه می‌توان پیشبینی را در مسیری مشابهسازیشده، هزاران بار تکرار و نتایج مشابه دریافت کرد، صحت پیشبینی قابل اعتمادتر خواهد بود؛ همان فرایندی که ما در این نوشته از آن با عنوان آنالیزهای رگرسیون نام بردهایم. رگرسیون ابزار تحلیلی بسیار مؤثری است و تا جاییکه به بحث‌های مربوط در این کتاب (حل قضایای باستانشناختی) مربوط می‌شود، در سه مرحله مهم از حل موضوعات مسئلهمحور کاربرد دارد: ۱- جایی که محقق به دنبال کشف الگو یا الگوهای پنهان در ورای دادههای مورد مطالعه خود است؛ ۲- زمانی که مطالعات به کشف روابط میان دادهها معطوف است و ۳- جاییکه محققان به دنبال تخمین و پیشبینی حداکثری فرایندهای مورد نظر خود هستند. در این کتاب سعی کردهایم به زبانی بسیار ساده و همراه با مثالهای بسیار کاربردی به همه توان تحلیلی آنالیزهای رگرسیون اشاره کنیم. یکی از مزایای منحصربه‌فرد این نوشته این است که کاربران آن محتاج پیشزمینههای گسترده دانش ریاضی و آماری نیست و مباحث در سیر جریان منطقی از ساده به پیچیده چنان مطرح می‌شود که حتی برای محققان یا دانشجویانی که با این مباحث آشنایی قبلی نداشته‌اند نیز کاربرد داشته باشد. برای مجموعه‌ای از قضایای از پیش طرح شده، فرایند طرح مسئله، طراحی فرضیه‌ها و روند آنالیز به همراه مثالهای مربوط به‌صورت گام به گام، هم به‌صورت آنالیز دستی و هم به‌صورت کار با یک از پرکاربردی‌ترین نرمافزارهای آماری (SPSS)، پیش برده شده‌اند. مشاهدات ما از یک مطالعه پایلوت که به‌منظور آموزش بخشهایی از معادلات رگرسیون برای دانشجویان کاملاً ناآشنا با محاسبات آماری انجام گرفت حاکی از این بوده است که وقتی آموزش با روندی که در این کتاب پیشبینی شده است، انجام می‌پذیرد نه‌تنها سبب ایجاد قابلیت‌های کاربردی در دانشجویان می‌شود، بلکه به افزایش رغبت و اعتمادبه‌نفس آنان در انجام انفرادی همان آنالیزها نیز می‌انجامد. نویسندگان این کتاب کوشیده‌اند به‌خوبی از ترکیب دانش باستانشناسی و دانش آمار ابزار مناسب تحلیلی- استدلالی و استنباطی حاصل آورند که البته، هدف آن به‌صورت بنیادی کمک‌های مؤثر دانش آمار در ارتقای سطوح تحلیلی باستانشناسی (و رشته‌های مرتبط) است. ناگفته پیداست مانند هر نوشتهای این کتاب نیز خالی از اشکال نیست و نویسندگان آن آرزوی نقد این کتاب را به قلم دانشمندان کشور به‌منظور بهینهسازی آن در آینده دارند. بر خود لازم میدانیم نخست، از همکاریهای رئیس وقت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری جناب آقای مهندس سیدمحمد بهشتی، جناب آقای دکتر بهروز عمرانی، معاون پژوهشی وقت پژوهشگاه و همچنین از آقای دکتر سیدمحمد محیططباطبایی، مشاور رئیس پژوهشگاه که زمینه‌های تولید این نوشته را فراهم کردند، صمیمانه تشکر کنیم، همچنین از مسئولان محترم انتشارات دانشگاه تهران که زحمات پذیرش و چاپ آن را تقبل کردند. از همکاران گروه باستانشناسی دانشگاه تهران و سایر همکاران محترم از دانشگاه‌های دیگر نیز که ضرورت پردازش و تدوین چنین کتابی را گوشزد کردند و در مسیر تدوین آن بسیار پشتیبانی نمودند قدردانی می‌کنیم. همچنین باید از آقایان دکتر محمدرضا سعیدی هرسینی از سازمان سمت، آقای دکتر بهزاد بلمکی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان و از دکتر محمدامین میرقادری از دانشگاه تهران که پیشنویس‌های اولیه این نوشته را خواندند و رهنمودهای ارزشمندی ارائه دادند تشکر کنیم. ما طراحی زیبای جلد کتاب را مدیون آقای دکتر نعمت علیمحمدی از معاونت پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران هستیم و بدینوسیله از ایشان نیز سپاسگزاریم و در آخر، تشکر صمیمانه ما از آن دسته از دانشجویان گرامی است که در طرح پایلوت سنجش میزان تأثیر آموزش آنالیزهای پیچیده آماری بدون زمینه‌های تخصصی قبلی، شرکت کردند و با جوابهای درست خود انجام و ادامه این تحقیق را ممکن ساختند.

نیکنامی- شادمهر
۱۳۹۷