محمدرضا شفیعی کدکنی
سال و محل تولد: ۱۳۱۸، کدکن، تربت حیدریه
رشته تخصصی: زبان و ادبیات فارسی
محمدرضا شفیعی کدکنی استاد ممتاز دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شاعر، پژوهشگر و نویسنده است.
او در دوران کودکی بهجای حضور در مدرسه، از محضر پدر خود، محمدتقی ادیب نیشابوری (برای فراگیری زبان و ادبیات عرب) و شیخ هاشم قزوینی (برای آموختن فقه، کلام و اصول) بهره برد. بعد از آن راهی دانشگاه فردوسی مشهد شد و دوره کارشناسی را در رشته زبان و ادبیات فارسی گذراند، سپس رهسپار تهران شد و درجه دکتری خود را در همان رشته دریافت کرد. وی در دورهی کوتاهی در بنیاد فرهنگ ایران و کتابخانه مجلس سنا حضور یافت و به کار مشغول شد. استاد شفیعی کدکنی، تدریس در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران را با دروسی چون سبکشناسی و نقد ادبی آغاز کرد. همچنین با دعوت دانشگاههای آکسفورد انگلستان، پرینستون آمریکا و ژاپن از آن استاد برجسته، دانشجویان خارج از مرزهای ایران نیز از دانش محمدرضا شفیعی کدکنی بهرهمند گشتند. آن استاد والامقام حضور کمرنگی در مجامع و محافل ادبی دارد و شیفتهی گذران زمان با کتاب و قلم است. آن شاعر نامی دلبستهی سنتهای ادبی ایران و اسلام است و آنها را در اشعار خود برجسته میگرداند. در اشعار ایشان، میتوان رد طبیعت خراسان را دنبال کرد و همچنین با استعارهها و کنایهها به بطن جامعهی دههی چهل و پنجاه رفت. آن چهرهی برجستهی زبان و ادبیات فارسی ایران، گاه واژگان را به قد و قامت شعر کلاسیک ایرانی درمیآورد و گاه همسو با زمان و با صورت نو میسرود. شفیعی کدکنی شاعر لحظهها است که وقایع متأثرکننده را شایستهی جان دادن به کلمات میداند و بداهه میسراید. آن استاد عالی مرتبه از «نقش تاریخی و خلاقیت فردی» در هنرمند سخن گفته است. در واقع یک اثر هنری ارزنده را ترکیبی از «خلاقیت فردی» هنرمند و «نقش تاریخی» میداند، او بر این باور است که نقش تاریخی است که یک اثر را در ذهنها و قلبها ماندگار میکند. آن زبانشناس ارجمند، معتقد است که هر قومی در درون زبان خویش زیست میکند و از پنجرهی کلمات و ساختارهای صوتی و نحوی آن به جهان مینگرد و جهاناندیشگی خود را میسازد.
«مختارنامه» مجموعهای بیمانند از رباعیات شیخ فریدالدین عطار نیشابوری است که توسط محمدرضا شفیعی کدکنی تصحیح شده است. در ابتدای این اثر، مقدمهای پیرامون اثر مختارنامه و جایگاه و مقام، زندگینامه و آثار عطار ارائه شده است. از ویژگیهای برجسته اثر مختارنامه، اصالت رباعیهای گزینششده است که مصحح، مخاطبان را از آن آگاه گردانده است. در کتاب «حالات و مقامات م. امید»، آن استاد بزرگ کوشش کرده است تا زندگی مهدی اخوان ثالث (م. امید) را از زندگی شخصی تا اجتماعی سیاسیاش چونان فیلم بر پردهی نمایش آورد. آنچه این اثر را بینظیر میگرداند این است که نگارنده (محمدرضا شفیعی کدکنی)، یار غار اخوان ثالث بوده است. اثر دیگر آن شاعر خوشقلم، «طفلی به نام شادی» نام دارد که شامل پنج دفتر شعر با عنواین زیر همین آسمان و روی همین خاک، هنگامه شکفتن و گفتن، از همیشه تا جاودان، شیپور اطلسیها و در شب سردی که سرودی نداشت، میشود. در مقدمهی این به طعنه نوشته شده است: «در تمام مدت شاعری من که عمری شصت و چند ساله دارد- من همچنان آدم عقب ماندهای باقی ماندهام که نه وزن را رها کردهام و نه قافیه را و نه معنی را، نه عشق را و نه تأمّلات وجودی را و نه ایران را. برای اثبات عقب ماندگی یک شاعر سندی استوارتر از این میتوان یافت؟ آن هم در مملکتی که عقل اکثریت مردم آن به چشمشان است». در اثر «شعر معاصر عرب»، آن استاد سرشناس تلاش کرده است تا با نگاهی تحلیلی به بررسی شعر عرب و مقایسهی آن با شعر فارسی بپردازد. ایشان به این منظور بر اشعار شعرای بزرگی همچون آدونیس، محمود درویش، نزار قبانی، نازک الملائکه، خلیل الحاوی، صلاح عبدالصبور، بدر شاکرالسیاب، عبدالوهاب البیاتی و الفیتوری تمرکز کردهاند که به سرزمینهای عراق، سوریه، سودان، فلسطین، لبنان و مصر تعلق دارند. «در اقلیم روشنایی» اثری است که در آن به تفسیر چند غزل از حکیم سنایی غزنوی پرداخته است و مخاطب به هنگام خوانش آن افزون بر لذت بردن از اشعار حکیم سنایی، به درک کامل و جامعی از آن نگاه و نگرش آن شاعر میرسد.
آن استاد عالیًقدر در کتاب «تازیانههای سلوک» نیز به نقد و تفسیر سی و شش قصیده و بیست و شش قطعه از سنایی پرداخته است. در اثر شناختهشدهی «ادوار شعر فارسی» از دورههای قبل از مشروطیت، عصر رضاشاهی، از شهریور ۱۳۲۰ تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از کودتای ۲۸ مرداد تا ۱۳۴۰، از ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۹و از ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ (سقوط حکومت) سخن گفته است و اشعار فارسی را از نظر مسائل اصلی حاکم بر شعر مثل تفکر، ساختمان، شناخت و…، تکنیک، عوامل تغییر و تحول، ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و تاریخی با قلم شیوای خود بررسی و تحلیل کرده است. کتاب «هزاره دوم آهوی کوهی» از آن استاد محبوب شامل پنج دفتر شعر با عنواین مرثیههای سرو کاشمر، خط ز دلتنگی، غزل برای گل آفتابگردان، در ستایش کبوترها و ستاره دنبالهدار میشود. در کتاب «با چراغ و آینه»، آن استاد فرزانه در جستجوی ریشههای تحول شعر معاصر ایران است. در این اثر از تحولات نهادهای اجتماعی، اقتصادی و اصلاحات عباس میرزا سخن میگوید؛ به بررسی مفاهیمی چون آزادی، میهنپرستی، تجدد دینی، نقد خرافات و مسئلهی زن میپردازد؛ نخستین شعرهای انتقادی، سیاسی، مذهبی و انواع ادبی در عصر مشروطه و چهرههای نقد ادبی آن دوره را معرفی میکند و از شعر درباری نیز سخنانی به میان میآورد. «کتاب رستاخیز کلمات» از دکتر شفیعی کدکنی شامل مجموعهی مفاهیم ارائه شده در کلاسهای درسشان و مقالههایی پیرامون صورتگرایی میشود. در واقع در این اثر از شکلگیری نظریات ادبی فرمالیستهای روس و تأثیر آن بر ادبیات قرن بیست و بیست یکم از منظر تاریخی، سخن گفته شده است. «صور خیال در شعر فارسی» اثر مهمی است که در دو بخش تدوین شده است. بخش اول آن به کلیات مرتبط با صور خیال و ارکان و عناصر آن، آرا و نظریات پژوهشگران بلاغت اسلامی، سیر تاریخی عقاید آنان و نوآوریها و بدایع در این زمینه تعلق دارد و بخش دوم مطالب شرح داده شده در قسمت اول را در اشعار شاعران بزرگ فارسی جستوجو میکند. «موسیقی شعر» اثر شهرت یافتهای به قلم روان استاد شفیعی کدکنی بزرگ است که پیرامون موسیقی و وزن و قافیههای شعری به نگارش درآمده است. نگارنده در آغاز فصل اول گفته است: «ممکن است فردا، یا همین امروز عصر، عقیدهی دیگری داشته باشم ولی در این لحظه با اطمینان خاطر میتوانم بگویم: شعر حادثهای است که در زبان روی میدهد و در حقیقت، گویندهی شعر با شعر خود، عملی در زبان انجام میدهد که خواننده، میان زبان شعری او و زبان روزمره و عادی یا به قول ساختگرایان چک: زبان اتوماتیکی تمایزی احساس میکند. این تمایز میتواند علل بسیاری داشته باشد، عللی شناخته شده و عللی غیرقابل شناخت. اتفاقاً شعر حقیقی، شعر ادبی، همان شعری است که علت تمایز آن از زبان مبتذل و معمول، در تمام ساحات، قابل تعلیل و تحلیل نیست». در اثر درخشان «شاعر آینهها»، آن استاد نامآور چندین مقاله پیرامون سبک هندی، به ویژه سبک بیدل به همراه گزیدهای از غزلیات و رباعیات به رشتهی تحریر درآورده است که مخاطب را به شناخت دقیقی از بیدل دهلوی نزدیک میگرداند. از دیگر آثار ارزندهی آن استاد بزرگوار میتوان «در کوچه باغهای نشابور»، «آیینهای برای صداها»، «درویش ستیهنده»، «در هرگز و همیشه انسان» و «قلندریه در تاریخ» را نام بردو
استاد محمدرضا شفیعی کدکنی در مهر ۱۳۹۸ در هفتمین دورهی جشنوارهی بینالمللی هنر برای صلح، نشان عالی هنر برای صلح را دریافت کرد. همچنین شعر «سفر به خیر» از کتاب «در کوچه باغهای نیشابور» به قلم آن شاعر نامی معاصر بر دیوار شهر «لیدن» در هلند نقش بسته است.
