ایرج افشار
سال و محل تولد: ۱۳۰۴، تهران
وفات: ۱۸ اسفند ۱۳۸۹
رشته تخصصی: ایرانشناسی و کتابشناسی
ایرج افشار دانشآموخته دانشکده حقوق دانشگاه تهران و استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، عضو انجمن ایرانشناسی، عضو شورای عالی مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، عضو شورای مؤسسه تحقیق در ادبیات و زبانهای ایران، عضو هیأت تقویم نسخ خطی کتابخانههای مجلس شورای ملی است.
استاد ایرج افشار از ایرانشناسان صاحب نام ایران، مرجعنگار، مصحح بزرگ نسخ خطی، نسخهپژوه، پژوهشگر فرهنگ و تاریخ ایران و ادبیات فارسی است که اکثر نوشتهها و آثار او جزو نخستین و مهمترین منابع دست اول ایرانشناسی در داخل و خارج از ایران بهشمار میرود. شاید در وهلۀ نخست این طور به نظر برسد که ایرج افشار در زمینههای پراکندهای کار کردهاست. بررسی دقیقتر آنچه به قلم و به اهتمام او انتشار یافته است، نشان میدهد رشتۀ پیوستهای که این همه مهره را به هم پیوند میدهد، چیزی جز اطلاعرسانی فرهنگی در زمینۀ مطالعات ایرانی نیست. تأکید افشار بر تدوین و انتشار منابع ردیف سوم و دوم اطلاعاتی، مانند و انواع کتابشناسیها و فهرستها، گاه گشودن و گاه هموار کردن راه پژوهشگران مطالعات ایرانی است.
این استاد فرهیخته از پراثرترین پژوهشگران معاصر ایران است و گسترۀ پهناوری از فعالیتها، از جمله «بنیانگذاری و نشر مجله کتابداری»، راهاندازی «فهرستنویسی پیش از انتشار» برای انتشارات دانشگاه تهران، «ریاست اداره انتشارات دانشگاه تهران»، همکاری در تأسیس «کلوب کتاب» که بعد «انجمن کتاب» نام گرفت، تأسیس شعبه «ایرانشناسی» در کتابخانه ملی، تأسیس مجله «فرهنگ ایرانزمین»، تأسیس «نشریه نسخههای خطی»، تأسیس مجله «کتابداری» (نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران)، اداره ۴ کتابخانه معتبر و یک مرکز پژوهشی، مدیریت ۵ مرکز انتشارات و یک نشر خصوصی، سردبیری چند نشریه فرهنگی و همکاری با آنها، از عرصههای تکاپوی فرهنگی پژوهشی اوست.
در سوابق تألیفاتی مهم این استاد توانمند رشته ایرانشناسی میتوان به موارد زیر تأکید کرد:
دفتر کتابهای ایران، این دفتر، سرآغاز تدوین و انتشار کتابشناسی ملی بود، اثری که باید بازنمای رسمی کتابهای انتشار یافته در کشور باشد و تا آن زمان هیچ نهاد دولتی به نشر آن اقدام نکرده بود.
متون فارسی: یکی از مهمترین بخشهای فعالیت استاد افشار، تصحیح و انتشار شماری از متون کهن فارسی است که در میان آنها آثار بسیار مهمی به چشم میخورد. که از میان آنها میتوان به متون زیر اشاره کرد: «الصیدنه فیالطب» (ترجمه فارسی) اثر ابوریحان بیرونی در زمینه داروشناسی کهن. «مجملالحکمه» که ترجمهگونهای از رسائل اخوانالصفا به فارسی و درواقع یک متن چنددانشی است.
یکی از بزرگترین یادگارهای استاد افشار، مجموعه بسیار مهم «فهرست مقالات فارسی» میباشد. این مجموعه درواقع کلید شناسایی موضوعاتی است که به زبان فارسی درباره آنها مقالاتی نوشته شده و ارزش چندان است که اگر استاد افشار در طول زندگی علمی خود فقط همین اثر را پدید میآوردند برای ماندگاری نام ایشان بسنده بود.
همچنین یکی از فهارس ایشان با عنوان «فهرست دستنویسهای فارسی در کتابخانه ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین» که توسط نشر فهرستگان منتشر شد، بهعنوان کتاب سال ۱۳۸۲ خورشیدی برگزیده شد.
از سایر آثار این تاریخپژوه نامدار ایرانی میتوان به کتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر»، «سمریه: در مزارات سمرقند و سایر معلومات راجع به آن شهر»، «جامع مفیدی» (جلد اوّل)، «اسکندرنامه»، «تاریخ مختصر اصفهان» «دیوان کهنۀ حافظ»، «تاریخ ایران در دوره قاجار» «مجملالحکمه»، «کارنامۀ نصرهً الدوله ماکویی»، «الاکیال و الاوزان»، «فردنامۀ پاریس»، «المختارات من الرسائل»، «مطبعه و نقاشی و کاغذسازی از مطلع العلوم و مجمع الفنون»، «گلگشت در وطن»، «اخبار مغولان در انبانه ملاقطب»، «ایرانشناس مجله نگار: زندگی و کارنامۀ مطبوعاتی ایرج افشار» و..... اشاره کرد.
سراسر عمر استاد ایرج افشار با کتاب، کتابشناسی و شوق او برای ایرانشناسی و حفظ نسخ خطی گره خورده است. بدون تردید زحمات او در حفظ میراث و پیشرفت علم کتابداری در ایران غیرقابل کتمان است. تألیف، تصحیح و نگارش حدود ۳۰۰ اثر در زمینه ایرانپژوهشی، نسخهشناسی، کتابشناسی، فهرستنگاری، قاجارشناسی، رجالشناسی، اطلاعرسانی فرهنگی، متون کهن فارسی، انتشار بیش از ۲۰۰۰ مقاله، در همین زمینهها به زبان فارسی و …، تدوین ۷۷ مقاله به زبانهای غیرفارسی، ۱۶۲ مقدمهنگاری بر آثار دیگران، حدود ۶۶ هزار عنوان نامهنویسی، همکاری با ۱۱۷ ناشر، نظارت بر ۲۱ مجموعه انتشارات، عضویت در ۳۲ شورا و انجمن ایرانی و جهانی، فهرستنگاری مجموعه کتابهای چاپی فارسی دانشگاه هاروارد آمریکا، تدوین و نشر منابع مرجع، تدوین کتابشناسی نوین ایران، تنها بخشی از خدمات ارزنده و کممانند او در عرصه خدمت به فرهنگ و تاریخ و ادب این مرزوبوم بهشمار میرود.
از یادگارهای ارزشمند این استاد فقید میتوان به اهدا کتابخانه شخصیاش که مجموعه غنی و تخصصی بهویژه در حوزه کتابشناسی و ایرانشناسی و بالغ بر ۳۰۰۰۰ فقره خطی و چاپی است، اشاره کرد.
