عباس اقبال آشتیانی
سال و محل تولد: ۱۲۷۵، آشتیان
وفات: ۱۳۳۴
رشته تخصصی: زبان و ادبیات فارسی
دکتر عباس اقبال آشتیانی، فارغ‌التحصیل دانشگاه سوربن در رشته ادبیات و استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، نویسنده، روزنامه و مجله نگار، مترجم و مصحح است.
عباس اقبال آشتیانی را بنیان‌گذار مقاله‌نویسی به معنی فنی آن در ایران دانسته‌اند. وی همچنین در شمار نخستین پژوهشگرانی است که شیوه ساده‌نویسی و تصحیح متون در ایران بعد از مشروطیت را دایر کردند. شیوه اقبال در تاریخ‌نویسی شیوه‌ای التقاطی است، بدین معنی که امانت تاریخ‌نویسان قدیم ایرانی و اسلامی را با روش انتقادی مورخان غربی توأم ساخته است. بخصوص در نوشتن تاریخ ایران، هدف اقبال به گفته خودش آگاه ساختن ایرانیان به سابقه درخشان کشور اجدادی خود و وضع جغرافیایی سرزمین ایران است.
این چهره شاخص ادبی، بنیان‌گذاری «مجله یادگار»، تأسیس انجمن «نشر آثار ایران»، عضویت پیوسته فرهنگستان ایران و نمایندگی فرهنگی ایران در کشورهای ترکیه و ایتالیا را نیز در کارنامه افتخارات خود دارد.
تحقیقات تاریخی مرحوم اقبال از جمله بهترین آثار فارسی در زمینه بحث‌های تاریخی است. دقت نظر و وسعت اطلاع و قضاوت‌های که نتیجه ممارست طولانی در کار تاریخ است از این تحقیقات او آشکار است. ایشان در تمام دوران زندگی بی وقفه کارکرد و از تحقیق باز نماند. آثار به جا مانده از وی نشان‌دهنده عمق اطلاعات و عشق به دانش اندوزی است.
از این ادیب پرکار و پژوهشگر خستگی‌ناپذیر، افزون بر ۱۰۰ مقاله در موضوعات تاریخی، جغرافیایی، ادبی، کلامی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی، تصحیح و ویرایش بیش از ۲۵ عنوان از مهم‌ترین آثار نویسندگان بزرگ ایران و تألیف نزدیک به ۲۰ عنوان کتاب به یادگار مانده است. در اینجا به بحثی کلی در باب آثار این استاد فقید، می‌پردازیم.
ماندگارترین اثر اقبال، پنج دوره مجله یادگار است و این نخستین مجله جدی تحقیقی در زمینه ادب و تاریخ و فرهنگ ایران است.
یکی از مهم‌ترین کارهای این استاد بنام، در رشته تاریخ کتابی است که در تاریخ مغول تألیف کرد. در زمینه تاریخ ایران به حوادث ایام سلاجقه نیز علاقه داشت و کتابی در خصوص وزرا سلاجقه نوشته بود که پس از مرگش به طبع رسید. اما دو متن فارسی «عتبه الکتبه» و «سمط العلی» را که در تاریخ پادشاهی سلاجقه کرمان است، در این‌باره به چاپ رسانید. قسمت دیگری از تاریخ ایران که مورد علاقه و تحقیق او بود دوران پادشاهی صفویه و قاجاریه است. درباره صفویه متن «مجمع التواریخ» را چاپ کرد. سلسله مقالاتی که درباره حوادث ایام مزبور و شرح حال رجال این دوره انتشار داد نیز گواهی بر این مدعاست. همچنین کتاب «سه سال در دربار ایران» تألیف دکتر فوریه، (طبیب مخصوص ناصرالدین شاه)، را به فارسی ترجمه کرد. ترجمه دو کتاب «یادداشت‌های ژنرال تره زل» و «مأموریت ژنرال گاردان در ایران» نیز در همین زمینه است. سرگذشت «امیر کبیر» نیز از آثار خوب او در حوادث این دوران است.
رشته دیگر از تاریخ که مورد تحقیق اقبال بود تاریخ‌های محلی است. در این رشته چند متن قدیمی را به چاپ رسانید: یکی «تاریخ طبرستان ابن اسفندیار»، دیگر «المضاف الی بدیع الازمان فی وقایع کرمان» و سومی ترجمه فارسی «محاسن اصفهان» است.
وی با ادب فارسی نیز به خوبی آشنا بود. در این باره چند متن ادبی را به حلیه طبع آراست و از جمله آنها این چند کتاب است: «حدائق السحر رشید و طواط»، «فضایل الانام»، «انیس العشاق رامی»، «لغت فرس اسدی»، «دیوان امیرمعزی»، «سیاست نامه نظام الملک»، «سیر العباد» از اوحدی.
در مباحث کلامی و علم ادیان نیز آثاری به جای گذاشت که تصحیح دوکتاب «بیان الادیان» و «تبصره العوام» به فارسی و تألیف کتاب «خاندان نوبختی» از آن جمله است.
در رجال و علم انساب و طبقات سلاطین نیز آثاری از او به جای مانده است. ترجمه کتاب «طبقات سلاطین اسلام تألیف لین پول استانلی که از زبان انگلیسی به پارسی درآورده و تصحیح کتابهای «تتمه الیتیمه» و «معالم العلمای ابن شهرآشوب» و «طبقات الشعرای ابن معتز» و کتاب فارسی «تجارب السلف» نمونه‌های برجسته از کارهای او در این رشته است.
جز این آثار، مرحوم اقبال یک دوره سه جلدی تاریخ ایران و یک دوره سه جلدی تاریخ عمومی و یک دوره سه جلدی جغرافیای عالم و یک جلد کتاب جغرافیای اقتصادی برای تدریس در مدارس و یک جلد کتاب کلیات تاریخ تمدن و یک جلد کتاب کلیات علم جغرافیا تألیف کرده است که بعضی از آنها چندین بار به چاپ رسیده است.
